Vita/m regit194 fortu/na, non sapie/ntia.negant ab ullo philosopho quicquam dictum esse languidius. recte id quidem, sed nihil intellego dici potuisse constantius. si enim tot sunt in corpore bona, tot extra corpus in casu atque fortuna, nonne consentaneum est plus fortunam, quae domina rerum sit et externarum et ad corpus pertinentium, quam consilium valere? [26] An malumus Epicurum imitari? qui multa praeclare195 saepe dicit; quam enim sibi constanter convenienterque dicat, non laborat.196 laudat tenuem197 victum. philosophi id quidem, sed si Socrates aut198 Antisthenes diceret, non is199 qui finem bonorum voluptatem esse200 dixerit. negat quemquam iucunde201 posse vivere, nisi idem honeste202 sapienter iusteque203 vivat. nihil gravius, nihil philosophia204 dignius, nisi idem hoc ipsum “honeste sapienter iuste” ad voluptatem referret. Quid205 melius quam: fortunam exiguam206 intervenire sapienti? sed hoc isne207208 dicit, qui, cum dolorem non modo209 maxumum malum, sed solum malum etiam dixerit, toto210 corpore opprimi possit doloribus211 acerrumis tum, cum maxime contra [p. 417] fortunam glorietur? quod idem melioribus etiam verbis Metrodorus: [27] “occupavi212 te213” inquit, “Fortuna,214 atque cepi215 omnisque216 aditus tuos interclusi, ut ad me adspirare non posses.” praeclare, si Aristo Chius217 aut si Stoicus218 Zenon219 diceret, qui, nisi quod turpe esset, nihil malum duceret; tu vero, Metrodore, qui omne bonum in visceribus medullisque condideris et definieris summum bonum firma corporis220 adfectione explorataque eius 221 spe contineri, Fortunae aditus interclusisti? quo modo? isto enim bono iam exspoliari potes. Atqui his capiuntur imperiti, et propter huius222 modi sententias istorum hominum est multitudo; [28] acute autem223 disputantis illud est, non quid quisque dicat, sed quid cuique dicendum sit, videre. velut in ea ipsa sententia, quam in hac disputatione suscepimus, omnis bonos semper beatos volumus esse. quos224 dicam bonos, perspicuum est; omnibus enim virtutibus instructos et ornatos tum sapientis, tum viros bonos dicimus. videamus, qui225 dicendi sint beati. [29] equidem eos existimo, qui226 sint in bonis nullo adiuncto malo; neque ulla alia huic verbo, cum beatum dicimus, subiecta notio est nisi secretis malis omnibus cumulata bonorum complexio. hanc assequi virtus, si227 quicquam praeter ipsam228 boni est,229 non potest. aderit enim malorum, si mala illa ducimus,230 turba quaedam: paupertas, ignobilitas, humilitas, solitudo, amissio suorum, graves dolores corporis, perdita valetudo,231 debilitas, caecitas, interitus232 patriae, exilium, servitus denique. [p. 418] in his tot et tantis—atque etiam plura possunt accidere—potest esse sapiens; nam haec casus importat, qui in sapientem potest incurrere. at si ea mala sunt, quis potest praestare semper sapientem beatum fore, cum vel in omnibus is233 uno tempore esse possit? [30] non igitur facile concedo neque Bruto meo neque communibus234 magistris nec veteribus illis, Aristoteli Speusippo Xenocrati Polemoni, ut, cum ea quae supra enumeravi in malis numerent, idem dicant semper beatum esse sapientem. quos235 si titulus hic delectat236 insignis et pulcher, Pythagora Socrate Platone dignissimus, inducant animum237 illa, quorum splendore capiuntur, vires valetudinem pulchritudinem divitias honores opes contemnere eaque, quae is contraria238 sunt, pro nihilo ducere: tum poterunt clarissima voce profiteri se neque fortunae impetu nec multitudinis opinione nec dolore nec paupertate terreri, omniaque sibi in sese esse posita, nec esse quicquam extra suam potestatem, quod ducant in bonis. [31] nunc239 et haec loqui, quae sunt magni cuiusdam et alti viri, et eadem, quae vulgus, in malis et bonis numerare concedi nullo modo potest. qua gloria commotus Epicurus exoritur; cui etiam, si dis240 placet, videtur semper241 sapiens beatus. hic dignitate huius sententiae capitur, sed numquam id diceret, si ipse se242 audiret. quid est enim quod minus conveniat, quam ut is, qui vel summum vel solum malum dolorem esse dicat, idem243 censeat “quam hoc suave est!” tum, cum dolore crucietur, dicturum esse sapientem? non [p. 419] igitur ex singulis vocibus philosophi spectandi244 sunt,245 sed ex perpetuitate atque constantia.246 [32] Adducis247 me, ut tibi adsentiar. sed tua quoque vide ne desideretur constantia.248 Quonam modo? Quia legi tuum nuper quartum249 de finibus; in eo mihi videbare contra Catonem disserens hoc velle ostendere—quod mihi quidem probatur250—inter Zenonem et Peripateticos nihil praeter verborum novitatem interesse. quod si ita est, quid251 est causae quin, si Zenonis rationi consentaneum sit satis magnam vim in virtute esse ad beate vivendum, liceat idem Peripateticis252 dicere? rem enim opinor253 spectari oportere, non verba. [33] Tu quidem tabellis obsignatis agis mecum et testificaris, quid dixerim aliquando aut scripserim. cum aliis isto modo, qui legibus impositis disputant: nos in diem vivimus; quodcumque nostros animos probabilitate percussit, id dicimus, itaque soli sumus liberi. verum tamen, quoniam de constantia paulo ante diximus, non ego hoc loco id quaerendum puto, verumne sit,254 quod Zenoni placuerit quodque eius auditori255 Aristoni, bonum esse solum, quod honestum esset, sed si ita esset, tum256 fueritne consentaneum, ut totum257 hoc beate vivere in una virtute poneret. [34] quare demus hoc sane Bruto, ut sit beatus semper sapiens—quam sibi conveniat, ipse258 viderit; gloria quidem huius sententiae quis est illo viro dignior?—, nos tamen teneamus, ut sit idem beatissimus. [p. 420] Et si Zeno Citieus,259 advena quidam et ignobilis verborum opifex, insinuasse se260 in antiquam philosophiam videtur,261 huius sententiae gravitas a Platonis auctoritate repetatur, apud quem saepe haec oratio usurpata est, ut nihil praeter virtutem diceretur bonum. velut262 in Gorgia263 Socrates, cum esset ex eo quaesitum, Archelaum264 Perdiccae filium, qui tum fortunatissimus haberetur, nonne beatum putaret, “haud scio” inquit; [35] 'numquam enim cum eo conlocutus sum.—ain tu? an aliter265 id266 scire non potes?—nullo modo.—tu igitur ne de Persarum quidem rege267 magno potes dicere, beatusne sit?268—an ego possim, cum ignorem, quam sit doctus, quam vir bonus?—quid? tu in eo sitam vitam beatam putas?—ita prorsus existimo, bonos beatos, improbos miseros.—miser ergo Archelaus?—certe, si iniustus.' [36] videturne omnem hic beatam vitam in una virtute ponere? Quid vero? in Epitaphio269 quo modo idem? “nam cui viro” inquit “ex se270 ipso apta sunt omnia, quae ad beate vivendum ferunt, nec suspensa aliorum aut bono casu aut contrario pendere ex alterius eventis et errare coguntur, huic optume vivendi ratio comparata est. hic est ille moderatus, hic fortis, hic sapiens, hic et nascentibus et cadentibus271 cum reliquis commodis,272 tum maxime273 liberis parebit et oboediet praecepto illi veteri: neque enim laetabitur umquam nec maerebit274 nimis, quod275 semper in se ipso276 omnem spem reponet sui.” ex hoc igitur Platonis quasi quodam sancto augustoque fonte nostra omnis manabit oratio. [p. 421] Unde igitur ordiri277 rectius possumus quam a communi parente natura? [37] quae, quicquid genuit, non modo animal, sed etiam quod ita ortum esset e terra, ut stirpibus suis niteretur, in suo quidque genere perfectum esse voluit. itaque et arbores et vites et ea, quae sunt humiliora neque se tollere a terra altius possunt, alia semper virent, alia hieme nudata verno tempore tepefacta frondescunt, neque est ullum quod non ita vigeat278 interiore quodam motu et suis in quoque seminibus inclusis, ut aut flores aut fruges fundat aut bacas,279 omniaque in omnibus, quantum in ipsis sit, nulla vi280 impediente perfecta sint. [38] facilius vero etiam in bestiis, quod is sensus a natura est datus, vis ipsius naturae perspici potest. namque alias bestias nantis aquarum incolas esse voluit, alias volucres caelo frui libero, serpentis quasdam, quasdam281 esse gradientis,282 earum ipsarum partim solivagas, partim congregatas, inmanis alias, quasdam autem cicures,283 non nullas abditas terraque tectas.284 atque earum quaeque suum tenens munus, cum in disparis animantis vitam transire non possit, manet in lege naturae. et ut bestiis aliud285 alii praecipui286 a natura datum est, quod suum quaeque retinet nec discedit287 ab eo, sic homini multo quiddam praestantius; etsi praestantia debent ea dici, quae habent aliquam comparationem, humanus autem animus decerptus ex mente divina cum alio nullo nisi288 cum ipso deo, si289 hoc fas est dictu, comparari potest. [39] hic igitur si est290 excultus et si eius acies ita curata est, ut ne291 caecaretur erroribus, fit perfecta mens, id est absoluta ratio, quod est idem292 virtus. et si omne beatum est, cui nihil deest, [p. 422] et quod in suo genere expletum atque cumulatum est, idque virtutis est proprium, certe omnes293 virtutis compotes294 beati sunt. Et hoc quidem mihi cum Bruto convenit, id est cum Aristotele Xenocrate Speusippo295 Polemone. sed mihi videntur etiam beatissimi. [40] quid enim deest ad beate vivendum ei, qui confidit suis bonis? aut, qui diffidit,296 beatus esse qui potest? at297 diffidat298 necesse est, qui bona dividit tripertito.299 qui enim poterit aut corporis firmitate300 aut fortunae stabilitate301 confidere? atqui nisi stabili et fixo et permanente bono beatus esse nemo potest. quid ergo eius modi istorum est? ut mihi Laconis illud dictum in hos cadere videatur, qui glorianti cuidam mercatori, quod multas navis in omnem oram maritimam demisisset, “non sane optabilis quidem ista302” inquit “rudentibus apta fortuna.” an dubium est quin nihil sit303 habendum in eo genere, quo vita beata compleatur,304 si id possit amitti? nihil enim interarescere, nihil extingui, nihil cadere debet eorum, in quibus vita beata consistit. nam qui timebit ne quid ex is deperdat, beatus esse non poterit. [41] volumus enim eum, qui beatus sit, tutum esse, inexpugnabilem, saeptum305 atque munitum, non ut parvo metu praeditus sit, sed ut nullo. ut enim innocens306 is dicitur, non qui leviter nocet, sed qui nihil nocet,307 sic sine metu is habendus est, non qui parva metuit,308 sed qui omnino309 metu vacat. quae310 est enim alia fortitudo nisi animi adfectio cum in311 adeundo [p. 423] periculo et in labore ac dolore patiens, tum procul ab omni metu? atque haec certe non ita se haberent, nisi omne bonum in una honestate consisteret.312 [42] qui autem illam313 maxume optatam et expetitam314 securitatem— securitatem autem nunc appello315 vacuitatem aegritudinis, in qua vita316 beata posita est—habere quisquam potest, cui aut adsit aut adesse317 possit multitudo malorum? qui autem poterit esse celsus et erectus et ea, quae homini accidere possunt, omnia parva ducens, qualem sapientem esse volumus, nisi omnia sibi in se posita censebit? an Lacedaemonii Philippo318 minitante319 per litteras se omnia quae conarentur prohibiturum quaesiverunt,320 num se esset etiam mori prohibiturus: vir is, quem quaerimus,321 non multo facilius tali animo reperietur322 quam civitas universa? quid? ad hanc fortitudinem, de qua loquimur,323 temperantia adiuncta, quae sit moderatrix omnium commotionum,324 quid potest ad beate vivendum deesse ei, quem fortitudo ab aegritudine et a metu vindicet, temperantia cum325 a libidine avocet, tum insolenti alacritate gestire non sinat? haec efficere virtutem ostenderem, nisi superioribus diebus essent explicata. [43] Atque cum326 perturbationes327 animi miseriam, sedationes autem vitam efficiant beatam, duplexque ratio perturbationis sit, quod328 aegritudo et metus in malis opinatis, in bonorum autem errore laetitia gestiens libidoque versetur, quae omnia cum329 consilio et ratione330 pugnent, his tu tam gravibus concitationibus [p. 424] tamque ipsis331 inter se dissentientibus332 atque distractis quem vacuum solutum liberum videris, hunc dubitabis beatum dicere? atqui sapiens semper ita adfectus est; semper igitur sapiens beatus est. Atque333 etiam omne bonum laetabile est; quod autem laetabile, id praedicandum et prae se ferendum;334 quod tale autem, id etiam gloriosum; si vero gloriosum, certe laudabile; quod laudabile autem, profecto etiam honestum; [44] quod bonum igitur, id honestum.335 at quae isti336 bona numerant, ne ipsi quidem honesta dicunt; solum igitur bonum, quod honestum; ex quo efficitur honestate una337 vitam contineri338 beatam. Non sunt igitur ea bona dicenda nec habenda, quibus abundantem339 licet esse miserrimum.340 [45] an dubitas quin praestans valetudine, viribus, forma, acerrumis integerrumisque341 sensibus, adde etiam, si lubet, pernicitatem et velocitatem,342 da divitias, honores, imperia, opes, gloriam—si fuerit is, qui haec habet, iniustus, intemperans, timidus, hebeti343 ingenio atque nullo, dubitabisne eum miserum dicere? qualia igitur ista bona sunt, quae qui habeat miserrimus esse possit? Videamus ne, ut acervus ex sui generis granis, sic beata vita ex sui similibus partibus effici debeat. quod si ita est, ex bonis, quae sola honesta sunt, efficiendum est beatum; ea mixta ex dissimilibus si erunt, honestum ex is effici nihil344 poterit; quo345 detracto quid poterit beatum intellegi? Etenim, quicquid est, quod346 bonum sit, id expetendum est; quod autem expetendum, id certe adprobandum; quod vero [p. 425] adprobaris, id gratum acceptumque habendum; ergo etiam dignitas ei tribuenda est. quod si ita est, laudabile sit necesse est; bonum igitur omne laudabile. ex quo efficitur, ut, quod sit honestum, id sit solum bonum. [46] Quod ni ita tenebimus, multa erunt, quae nobis bona347 dicenda sint;348 omitto divitias—quas cum349 quivis quamvis indignus habere possit, in bonis non numero; quod enim est bonum, id non quivis habere potest—, omitto nobilitatem famamque popularem stultorum inproborumque350 consensu excitatam:351 haec, quae sunt minima, tamen bona dicantur necesse est, candiduli dentes, venusti oculi, color suavis et ea quae352 Anticlea353 laudat354 Ulixi pedes abluens:355
Le/nitudo ora/tionis, mo/llitudo co/rporis.356ea si bona ducemus, quid erit in philosophi gravitate357 quam in volgi358 opinione stultorumque turba quod dicatur aut gravius aut grandius? [47] At enim eadem Stoici359 “praecipua” vel “producta” dicunt, quae “bona” isti. dicunt illi quidem, sed is vitam360 beatam compleri negant; hi autem sine is361 esse nullam putant aut, si sit beata, beatissimam certe negant. nos autem volumus beatissimam, idque nobis Socratica illa conclusione confirmatur.362 sic enim princeps363 ille philosophiae disserebat: qualis cuiusque animi adfectus esset, talem esse hominem; qualis autem homo ipse364 esset, talem eius esse orationem; orationi365 autem facta similia, factis vitam. adfectus autem animi in bono [p. 426] viro laudabilis; et vita igitur laudabilis boni viri; et honesta ergo, quoniam laudabilis. ex quibus bonorum beatam vitam esse concluditur.366 [48] Etenim, pro deorum atque hominum fidem!367 parumne cognitum est superioribus nostris disputationibus, an delectationis368 et otii consumendi causa locuti sumus, sapientem ab omni concitatione animi, quam perturbationem voco, semper vacare, semper in animo eius esse placidissimam pacem? vir igitur temperatus, constans, sine metu, sine aegritudine, sine alacritate futtili,369 sine libidine nonne beatus? at370 semper sapiens talis; semper igitur beatus. Iam371 vero qui potest vir bonus non ad id, quod laudabile sit, omnia referre, quae agit quaeque sentit? refert autem omnia ad beate vivendum; beata igitur vita laudabilis; nec quicquam372 sine virtute laudabile: beata igitur vita virtute conficitur. [49] Atque373 hoc sic etiam concluditur: nec in misera vita quicquam est praedicabile aut gloriandum nec in ea, quae nec misera sit nec beata. et est in aliqua vita praedicabile aliquid374 et gloriandum ac prae se ferendum, ut Epaminondas:375376
Consiliis nostris laus est attonsa Laconum,ut Africanus:
A sole exoriente supra Maeotis377 paludes[p. 427] [50] quod si est,379 beata vita glorianda et praedicanda et prae se ferenda est; nihil est enim aliud quod praedicandum et prae se ferendum380 sit. quibus positis intellegis quid sequatur. Et quidem, nisi ea vita beata est, quae est eadem honesta, sit aliud necesse est melius vita beata; quod erit enim381 honestum, certe fatebuntur esse melius. ita erit beata vita melius aliquid; quo quid potest dici perversius?382 Quid? cum fatentur satis magnam vim esse in vitiis ad383 miseram vitam, nonne fatendum est eandem vim in virtute384 esse ad beatam vitam? contrariorum enim contraria sunt consequentia. [51] Quo loco quaero, quam vim habeat libra illa Critolai, qui cum in alteram lancem animi bona imponat, in alteram corporis et externa, tantum propendere illam bonorum animi385386 lancem putet, ut387 terram et maria deprimat. quid ergo aut hunc prohibet aut etiam Xenocratem illum gravissumum388 philosophorum, exaggerantem tantopere389 virtutem, extenuantem cetera et abicientem, in virtute non beatam modo vitam, sed etiam beatissimam ponere? [52] quod quidem nisi fit, virtutum interitus consequetur. nam in quem cadit aegritudo, in eundem metum cadere390 necesse est (est enim metus futurae aegritudinis sollicita expectatio391); in quem autem metus, in eundem392 formido timiditas pavor ignavia;393 ergo, ut idem vincatur interdum nec putet ad se praeceptum illud Atrei pertinere:
Nemo est qui factis aequiperare queat.378
Proinde394 i/ta parent se in vi/ta, ut vinci395 ne/sciant.hic autem396 vincetur, ut dixi, nec modo vincetur, sed [p. 428] etiam serviet; at nos autem397 virtutem semper liberam volumus, semper invictam; quae398 nisi sunt, sublata virtus399 est. [53] Atque si in virtute satis est praesidii ad bene vivendum, satis est etiam ad beate; satis est400 enim certe in virtute, ut fortiter vivamus; si fortiter, etiam ut magno animo, et quidem ut nulla re umquam terreamur semperque simus invicti. sequitur, ut nihil paeniteat, nihil desit, nihil obstet; ergo omnia profluenter absolute prospere, igitur beate. satis autem virtus ad fortiter vivendum potest; satis ergo etiam ad beate. [54] Etenim ut stultitia, etsi adepta est quod concupivit, numquam se tamen satis consecutam putat,401 sic sapientia semper eo contenta402 est quod adest, neque eam umquam sui paenitet.403 Similemne404 putas C. Laelii unum consulatum405 fuisse,406 et eum quidem cum repulsa (si,407 cum sapiens et bonus vir, qualis ille fuit, suffragiis praeteritur, non populus a bono consule potius quam ille a bono populo408409 repulsam fert410）—sed tamen utrum malles te,411 si potestas esset, semel ut Laelium consulem an ut Cinnam quater? [55] non dubito, tu quid responsurus sis; itaque video, cui committam. non quemvis hoc idem interrogarem; responderet enim alius fortasse se non modo quattuor consulatus412 uni anteponere, sed unum diem Cinnae multorum et clarorum virorum totis aetatibus. Laelius si digito quem attigisset, poenas dedisset; at Cinna collegae sui consulis Cn. Octavii413 praecidi caput414 iussit,415416 P. Crassi L. Caesaris, nobilissimorum [p. 429] hominum, quorum virtus fuerat domi militiaeque cognita, M. Antonii, omnium eloquentissimi quos ego audierim, C. Caesaris,417 in quo mihi videtur specimen fuisse humanitatis salis suavitatis leporis. beatusne igitur, qui hos418 interfecit?419 mihi contra non solum eo videtur miser,420 quod ea fecit, sed etiam quod ita se gessit, ut ea facere421 ei liceret (etsi peccare422 nemini licet; sed sermonis errore labimur;423 id enim licere424 dicimus, [56] quod cuique conceditur). utrum tandem beatior C. Marius tum, cum Cimbricae victoriae gloriam cum collega Catulo communicavit, paene altero Laelio—nam hunc illi425 duco simillimum—, an cum426 civili bello victor iratus necessariis Catuli deprecantibus non semel respondit, sed saepe: “moriatur”? in quo beatior ille, qui huic nefariae voci paruit,427 quam is, qui tam scelerate imperavit. nam cum accipere quam facere praestat iniuriam, tum morti iam ipsi428 adventanti paulum procedere ob viam, quod fecit Catulus, quam quod Marius,429 talis viri interitu sex430 suos obruere consulatus et contaminare extremum tempus aetatis. [57] Duodequadraginta431 annos tyrannus Syracusanorum fuit Dionysius,432 cum quinque et viginti natus annos dominatum occupavisset. qua pulchritudine urbem, quibus autem opibus praeditam servitute oppressam tenuit civitatem! atqui de hoc homine a bonis auctoribus sic scriptum accepimus, summam fuisse eius in victu temperantiam in rebusque gerundis virum acrem et industrium,433 eundem tamen maleficum natura434 et [p. 430] iniustum; ex quo omnibus bene veritatem intuentibus435 videri necesse est miserrimum. ea436 enim ipsa, quae concupierat, ne tum quidem, cum omnia437 se posse censebat, consequebatur. [58] qui cum esset bonis parentibus atque honesto loco natus—etsi id quidem alius alio modo tradidit—abundaretque et438 aequalium familiaritatibus et consuetudine propinquorum, haberet etiam more Graeciae439440 quosdam adulescentis amore441 coniunctos, credebat eorum nemini, sed is quos442 ex familiis locupletium servos delegerat, quibus nomen servitutis ipse detraxerat,443 et quibusdam convenis444 et feris barbaris corporis custodiam committebat. ita propter iniustam dominatus cupiditatem445 in carcerem quodam modo ipse se incluserat. quin etiam ne tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit. ita446 sordido ancillarique447 artificio regiae virgines ut tonstriculae tondebant barbam et capillum patris.448 et tamen ab is ipsis, cum iam essent adultae, ferrum removit instituitque, ut candentibus449 iuglandium putaminibus barbam sibi et capillum adurerent.450 [59] cumque duas uxores haberet,451 Aristomachen452 civem suam, Doridem autem Locrensem, sic noctu ad eas453 ventitabat, ut omnia specularetur et perscrutaretur ante. et cum fossam latam cubiculari454 lecto circumdedisset eiusque fossae transitum ponticulo ligneo coniunxisset, eum ipsum,455 cum forem cubiculi clauserat, detorquebat. idemque cum in communibus [p. 431] suggestis consistere non auderet, contionari ex turri alta solebat. [60] atque is cum pila ludere vellet —studiose enim id factitabat—tunicamque poneret, adulescentulo, quem amabat, tradidisse gladium dicitur. hic cum quidam familiaris iocans dixisset: “huic quidem456 certe vitam tuam committis” adrisissetque457 adulescens, utrumque iussit interfici, alterum, quia viam demonstravisset interimendi sui, alterum, quia dictum id risu adprobavisset. atque eo facto458 sic doluit, nihil ut tulerit gravius in vita; quem enim vehementer amarat, occiderat. sic distrahuntur in contrarias partis impotentium cupiditates. cum huic obsecutus sis, illi est repugnandum. [61] Quamquam hic quidem tyrannus ipse iudicavit, quam esset beatus. nam cum459 quidam ex eius adsentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone460 copias eius, opes, maiestatem dominatus, rerum abundantiam, magnificentiam aedium regiarum negaretque umquam beatiorem quemquam fuisse, “visne igitur” inquit,461 “o Damocle, quoniam te haec vita delectat, ipse eam462 degustare et fortunam experiri meam?” cum se ille cupere dixisset, conlocari463 iussit hominem in aureo lecto strato464 pulcherrimo textili stragulo, magnificis operibus picto, abacosque compluris ornavit argento auroque caelato. tum ad mensam eximia forma pueros delectos iussit consistere eosque465 nutum illius intuentis diligenter ministrare. [62] aderant unguenta466 coronae, incendebantur odores, mensae conquisitissimis467 epulis468 extruebantur. fortunatus sibi Damocles videbatur. in hoc medio apparatu fulgentem gladium e lacunari saeta equina469470 aptum demitti471 [p. 432] iussit,472 ut impenderet illius beati cervicibus. itaque nec pulchros illos ministratores aspiciebat nec plenum artis argentum nec manum porrigebat in mensam; iam ipsae473 defluebant coronae; denique exoravit tyrannum, ut abire liceret, quod iam beatus nollet esse. satisne videtur declarasse Dionysius474 nihil esse ei beatum, cui semper475 aliqui terror476 impendeat?477 atque ei478 ne integrum quidem erat, ut ad iustitiam remigraret,479 civibus libertatem et iura redderet; is enim se adulescens inprovida aetate inretierat erratis eaque commiserat,480 ut salvus esse non posset, si sanus esse coepisset.481 [63] Quantopere vero amicitias desideraret, quarum infidelitatem extimescebat, declaravit in Pythagoriis482 duobus illis, quorum cum alterum vadem mortis483 accepisset, alter,484 ut vadem suum liberaret, praesto fuisset ad horam485 mortis destinatam, “utinam ego” inquit “tertius vobis amicus adscriberer!” quam huic erat miserum carere consuetudine amicorum, societate victus, sermone omnino familiari, homini praesertim docto486 a puero et artibus ingenuis487 erudito, musicorum488 vero perstudioso;489 poëtam etiam tragicum490—quam bonum, nihil ad rem; in hoc491 enim genere nescio quo pacto magis quam in aliis suum cuique pulchrum492 est; adhuc neminem cognovi poëtam (et493 mihi fuit cum Aquinio amicitia), qui sibi non optumus videretur; sic se res habet: te tua, me delectant mea494—sed ut ad Dionysium495 redeamus: omni cultu et victu humano carebat; vivebat [p. 433] cum fugitivis, cum facinerosis, cum barbaris; neminem, qui aut libertate496 dignus esset aut vellet omnino liber esse, sibi amicum arbitrabatur.497 Non ego iam cum huius vita, qua taetrius miserius detestabilius excogitare nihil possum, Platonis aut Archytae498 vitam499 comparabo, doctorum hominum et plane sapientium: [64] ex eadem urbe humilem homunculum a pulvere et radio excitabo, qui multis annis post fuit, Archimedem. cuius ego quaestor ignoratum ab Syracusanis, cum esse omnino negarent, saeptum500 undique et vestitum501 vepribus et dumetis indagavi sepulcrum. tenebam enim quosdam senariolos, quos in eius monumento esse inscriptos acceperam, qui declarabant in summo sepulcro sphaeram502 esse positam cum cylindro. [65] ego autem cum omnia conlustrarem oculis—est enim ad503 portas Agragantinas504505 magna frequentia sepulcrorum—, animum adverti columellam non multum e dumis eminentem, in qua inerat sphaerae figura et cylindri. atque ego statim Syracusanis— erant autem principes mecum—dixi me illud ipsum arbitrari esse, quod quaererem. inmissi cum506 falcibus multi507 purgarunt et aperuerunt locum. [66] quo cum patefactus508 esset aditus, ad adversam509 basim510 accessimus.511 apparebat epigramma512 exesis posterioribus partibus versiculorum dimidiatum513 fere. ita nobilissima Graeciae civitas, quondam vero etiam doctissima, sui civis [p. 434] unius acutissimi monumentum ignorasset, nisi ab homine Arpinate514 didicisset. sed redeat,515 unde aberravit oratio: quis est omnium, qui516 modo cum Musis, id est cum humanitate517 et cum doctrina, habeat aliquod commercium, qui se non hunc mathematicum malit quam illum tyrannum? si vitae modum actionemque quaerimus, alterius mens rationibus agitandis exquirendisque alebatur cum oblectatione sollertiae, qui est unus suavissimus pastus518 animorum, alterius in caede et iniuriis cum et diurno et nocturno metu. age confer Democritum Pythagoram, Anaxagoram: quae regna, quas opes studiis eorum et delectationibus antepones? [67] Etenim, quae pars optuma est in homine, in ea situm esse necesse est519 illud, quod quaeris, optumum. quid est autem520 in homine sagaci ac bona mente melius? eius bono fruendum est igitur, si beati esse volumus; bonum autem mentis est virtus; ergo hac beatam vitam contineri necesse est. hinc omnia, quae pulchra521 honesta praeclara sunt, ut supra dixi, sed dicendum idem522 illud523 paulo uberius videtur, plena gaudiorum sunt. ex perpetuis autem plenisque gaudiis cum perspicuum sit vitam beatam existere, sequitur ut ea existat ex524 honestate.525 [68] Sed ne verbis solum attingamus ea quae526 volumus ostendere, proponenda quaedam quasi moventia sunt, quae nos magis ad cognitionem intellegentiamque convertant. sumatur enim nobis quidam praestans vir optumis527 artibus, isque animo parumper et cogitatione528 fingatur. primum ingenio eximio sit necesse est; tardis [p. 435] enim mentibus virtus non facile comitatur; deinde529 ad investigandam530 veritatem studio incitato. ex quo triplex ille animi fetus531 existet, unus532 in cognitione rerum positus et in explicatione naturae, alter533 in discriptione expetendarum fugiendarumque rerum534 et in ratione bene vivendi, tertius in iudicando,535536 quid cuique rei sit consequens quid repugnans, in quo inest omnis537 cum subtilitas disserendi, tum veritas iudicandi. [69] quo tandem igitur gaudio adfici necesse est538 sapientis animum cum his habitantem pernoctantemque curis! ut, cum totius mundi motus conversionesque perspexerit 539 sideraque viderit innumerabilia caelo inhaerentia cum eius ipsius motu congruere certis infixa sedibus, septem alia suos quaeque tenere cursus multum inter se aut altitudine aut humilitate distantia, quorum vagi motus rata tamen et certa sui cursus spatia definiant—horum nimirum aspectus impulit illos veteres et admonuit, ut plura quaererent; inde est540 indagatio nata initiorum et tamquam seminum, unde essent omnia orta generata concreta, quaeque cuiusque generis vel inanimi541 vel animantis542 vel muti vel loquentis543 [p. 436] origo, quae vita, qui interitus544 quaeque ex alio in aliud vicissitudo atque mutatio, unde terra et quibus librata ponderibus, quibus cavernis maria sustineantur, qua545 omnia delata gravitate medium mundi locum semper expetant,546 qui est idem infimus in rutundo.547 [70] haec tractanti548 animo et noctes et dies cogitanti549 existit illa a550 deo551 Delphis praecepta cognitio, ut ipsa se mens agnoscat coniunctamque cum divina mente se sentiat, ex quo insatiabili gaudio compleatur.552 ipsa enim cogitatio de vi et natura deorum studium incendit553 illius aeternitatem554 imitandi, neque se in brevitate vitae conlocatam555 putat, cum rerum causas alias ex aliis aptas et necessitate nexas videt, quibus ab aeterno tempore fluentibus in aeternum ratio tamen mensque moderatur. [71] Haec ille intuens atque suspiciens556 vel potius omnis partis orasque circumspiciens quanta rursus animi tranquillitate557 humana et citeriora considerat! hinc illa cognitio virtutis existit, efflorescunt genera partesque virtutum, invenitur, quid sit quod natura spectet558 extremum in bonis, quid in malis ultumum,559 quo referenda sint officia, quae degendae560 aetatis ratio deligenda.561 quibus et562 talibus rebus exquisitis hoc vel maxime efficitur, quod hac563 disputatione agimus, ut virtus ad beate vivendum sit se ipsa contenta. [72] Sequitur tertia, quae per omnis partis sapientiae manat et funditur, quae [p. 437] rem definit,564 genera dispertit, sequentia adiungit, perfecta concludit, vera et falsa diiudicat, disserendi ratio et scientia. ex qua cum summa utilitas existit565 ad res ponderandas, tum maxume566 ingenua delectatio et digna sapientia. Sed haec otii.567 transeat idem iste sapiens ad rem publicam tuendam. quid eo possit esse praestantius, cum †contineri568 prudentia utilitatem civium cernat, iustitia569 nihil in suam domum inde derivet,570 reliquis utatur tot tam variisque virtutibus? adiunge fructum amicitiarum, in quo doctis positum est cum consilium omnis vitae consentiens et paene conspirans, tum summa iucunditas e571 cotidiano cultu atque victu.572 Quid haec tandem vita desiderat, quo573 sit beatior? cui refertae tot574575576577 tantisque gaudiis Fortuna ipsa cedat necesse est. quodsi gaudere talibus bonis animi, id est virtutibus, beatum est omnesque sapientes is gaudiis perfruuntur, omnis eos beatos esse confiteri necesse est. Etiamne578 in cruciatu atque tormentis? [73] An579 tu me in viola putabas aut in rosa dicere? an Epicuro, qui580 tantum modo induit personam philosophi et sibi ipse hoc nomen inscripsit, dicere licebit,581 quod quidem, ut habet se res, me tamen plaudente dicit, nullum sapienti esse tempus, etiamsi uratur torqueatur secetur, quin possit exclamare: “quam pro nihilo puto!” cum praesertim omne malum dolore definiat582 bonum voluptate, haec nostra honesta turpia inrideat [p. 438] dicatque nos in vocibus583 occupatos inanis sonos fundere, neque quicquam ad nos pertinere nisi quod aut leve aut asperum in corpore sentiatur: huic ergo, ut dixi, non multum differenti a iudicio ferarum oblivisci licebit sui et tum fortunam contemnere, cum sit omne et bonum eius et malum in potestate fortunae, tum dicere se584 beatum in summo cruciatu atque tormentis, cum constituerit non modo summum malum esse dolorem, sed etiam solum? [74] nec vero illa sibi remedia comparavit ad tolerandum585 dolorem, firmitatem animi, turpitudinis verecundiam, exercitationem consuetudinemque patiendi, praecepta fortitudinis,586 duritiam virilem, sed una se dicit recordatione adquiescere praeteritarum voluptatium,587 ut si quis aestuans, cum vim caloris non588 facile patiatur,589 recordari velit sese590 aliquando in Arpinati nostro gelidis fluminibus circumfusum fuisse. non enim video, quo modo sedare possint [75] mala praesentia praeteritae voluptates—sed cum is591 dicat semper beatum esse sapientem, cui dicere hoc, si592 sibi constare vellet, non liceret, quidnam faciendum est is qui nihil expetendum, nihil in bonis ducendum, quod honestate careat, existumant?593 Me quidem auctore594 etiam Peripatetici veteresque Academici balbuttire595 aliquando desinant596 aperteque et clara voce audeant dicere beatam vitam in Phalaridis taurum descensuram.597 [76] sint enim tria genera bonorum, ut598 iam a laqueis [p. 439] Stoicorum, quibus usum me pluribus quam soleo intellego, recedamus, sint sane illa genera bonorum, dum corporis et599 externa iaceant humi et tantum modo, quia sumenda sint, appellentur bona, animi600 autem illa601 divina longe lateque se pandant caelumque contingant; ut,602 ea qui adeptus sit, cur eum beatum modo et non beatissimum etiam dixerim? Dolorem vero sapiens extimescet? is enim huic maxime603 sententiae repugnat. nam604 contra mortem nostram atque nostrorum contraque aegritudinem et reliquas animi perturbationes satis esse videmur605 superiorum dierum disputationibus armati et parati; dolor esse videtur acerrumus virtutis606 adversarius; is ardentis faces intentat, is fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam se debilitaturum minatur. [77] huic igitur succumbet virtus, huic beata sapientis et constantis viri vita cedet?607 quam turpe, o dii boni! pueri Spartiatae non ingemescunt608 verberum609 dolore laniati. adulescentium greges610 Lacedaemone vidimus ipsi incredibili contentione611 certantis pugnis calcibus unguibus morsu denique, cum exanimarentur prius quam victos se faterentur. quae barbaria India vastior aut agrestior?612 in ea tamen613 gente primum614 ei, qui sapientes habentur, nudi aetatem agunt et Caucasi nives hiemalemque vim perferunt sine615 dolore, cumque ad flammam se adplicaverunt,616 sine gemitu aduruntur. [78] mulieres vero in India, cum est cuius617 earum vir mortuus, in certamen iudiciumque veniunt, quam plurumum ille dilexerit— [p. 440] plures enim singulis solent esse nuptae—; quae est victrix, ea laeta prosequentibus suis una618 cum viro in rogum imponitur,619 illa620 victa621 maesta discedit. numquam naturam mos vinceret;622 est enim ea semper invicta; sed nos umbris deliciis623 otio languore624 desidia animum infecimus, opinionibus maloque more delenitum625 mollivimus.626 Aegyptiorum morem quis ignorat?627 quorum inbutae mentes pravitatis erroribus quamvis carnificinam628 prius subierint quam ibim aut aspidem aut faelem629 aut canem aut corcodillum630 violent,631 quorum etiamsi inprudentes quippiam fecerint, poenam nullam recusent. [79] de hominibus loquor; quid? bestiae non frigus, non famem, non montivagos atque silvestris cursus lustrationesque patiuntur? non pro suo632 partu ita propugnant, ut633 vulnera excipiant, nullos impetus nullos ictus reformident? omitto, quae634 perferant quaeque patiantur ambitiosi honoris causa, laudis studiosi gloriae gratia, amore incensi cupiditatis. plena635 vita exemplorum636 est. [80] Sed adhibeat oratio modum et redeat illuc, unde deflexit. dabit, inquam,637 se in tormenta vita beata nec iustitiam temperantiam in primisque fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam638 prosecuta, cum tortoris os viderit, consistet virtutibusque omnibus sine ullo animi terrore ad cruciatum profectis resistet extra639 [p. 441] fores, ut ante640 dixi, limenque641 carceris. quid enim ea foedius, quid deformius sola relicta, a642 comitatu pulcherrimo643 segregata? quod tamen fieri nullo pacto potest; nec enim virtutes sine beata vita cohaerere possunt nec illa sine virtutibus. [81] itaque eam tergiversari non sinent644 secumque rapient,645 ad quemcumque ipsae646 dolorem cruciatumque ducentur. sapientis est enim proprium nihil quod paenitere possit647 facere, nihil invitum, splendide constanter graviter648 honeste omnia, nihil ita expectare649 quasi certo650 futurum, nihil, cum acciderit, admirari, ut inopinatum651 ac novum accidisse videatur, omnia ad suum arbitrium referre, suis stare iudiciis. quo652 quid sit beatius, mihi certe in mentem venire non potest.653 [82] Stoicorum quidem facilis conclusio est; qui cum finem bonorum esse654 senserint congruere655 naturae cumque ea convenienter vivere, cum id sit in sapientis656 situm non officio solum, verum etiam657 potestate, sequatur necesse est, ut, cuius in potestate summum bonum, in eiusdem vita beata658 sit. ita fit semper vita beata sapientis. Habes, quae fortissime de beata vita dici putem et, quo modo nunc est, nisi quid tu melius attuleris, etiam verissime. Melius equidem adferre nihil possum, sed a te impetrarim lubenter, ut, nisi molestum sit,659 quoniam te nulla vincula impediunt ullius660 certae disciplinae libasque ex omnibus, quodcumque te maxime specie veritatis movet,—quod paulo ante661 Peripateticos veteremque Academiam hortari videbare, ut sine retractatione libere [p. 442] dicere662 auderent663 sapientis esse semper beatissimos, id velim audire, quem ad modum his putes consentaneum esse id dicere. multa664 enim a te contra istam sententiam dicta sunt et Stoicorum ratione conclusa. [83] Utamur igitur libertate, qua nobis solis in philosophia licet uti, quorum oratio nihil ipsa iudicat, sed habetur in omnis partis, ut ab aliis possit ipsa per sese nullius auctoritate adiuncta iudicari.665 Et quoniam videris hoc velle, ut, quaecumque dissentientium philosophorum sententia sit de finibus, tamen virtus666 satis habeat ad vitam beatam praesidii, quod quidem Carneadem667 disputare solitum accepimus; sed is ut contra Stoicos, quos studiosissime semper refellebat et contra quorum disciplinam ingenium eius exarserat;668 nos illud quidem669 cum pace agemus—si enim Stoici finis bonorum recte posiverunt,670 confecta res est: necesse671 est semper672 bea- [84] tum esse sapientem—, sed quaeramus unam quamque reliquorum sententiam, si fieri potest, ut hoc praeclarum quasi decretum beatae vitae possit omnium sententiis et disciplinis convenire. Sunt autem haec de finibus, ut opinor, retentae defensaeque673 sententiae: primum simplices quattuor, nihil bonum nisi honestum, ut Stoici, nihil bonum nisi voluptatem, ut Epicurus,674 nihil bonum nisi vacuitatem doloris,675 ut Hieronymus,676 nihil bonum nisi naturae primis bonis677 [p. 443] aut omnibus aut maxumis frui, ut678 Carneades contra Stoicos disserebat. [85] haec igitur simplicia, illa mixta: tria genera bonorum, maxuma animi, secunda corporis, externa tertia,679 ut Peripatetici nec multo veteres Academici680 secus; voluptatem cum honestate Dinomachus et Callipho copulavit, indolentiam autem honestati Peripateticus Diodorus681 adiunxit. haec682 sunt sententiae, quae stabilitatis aliquid habeant;683 nam Aristonis684 Pyrrhonis Erilli685 non nullorumque aliorum evanuerunt. hi quid possint optinere, videamus omissis686 Stoicis, quorum satis videor defendisse sententiam. Et Peripateticorum687 quidem explicata causa est688 praeter Theophrastum et si qui illum secuti imbecillius689 horrent dolorem et reformidant; reliquis quidem licet facere id quod fere faciunt, ut gravitatem dignitatemque virtutis exaggerent. quam cum ad caelum extulerunt,690 quod facere eloquentes homines copiose solent, reliqua691 ex conlatione facile est conterere atque contemnere. nec enim licet is, qui laudem cum dolore petendam esse dicant, negare eos esse beatos, qui illam adepti sunt.692 quamquam693 enim sint in quibusdam malis, tamen hoc nomen beati longe et694 late patet. [86] nam ut quaestuosa mercatura, fructuosa aratio695 dicitur, non si altera semper omni696 damno, altera omni tempestatis calamitate semper vacat, sed si multo maiore ex parte exstat697 in utraque felicitas,698 sic vita non solum si undique referta bonis est, sed si multo maiore et graviore ex parte bona propendent, beata recte dici potest. [87] sequetur [p. 444] igitur horum699 ratione vel ad supplicium beata vita virtutem cumque ea descendet in taurum Aristotele Xenocrate Speusippo Polemone auctoribus nec eam minis blandimentisve700 corrupta deseret. Eadem Calliphontis701 erit Diodorique702 sententia, quorum uterque honestatem sic complectitur, ut omnia, quae sine ea sint, longe et703 retro ponenda censeat. Reliqui habere se videntur angustius, enatant tamen, Epicurus Hieronymus et si qui sunt qui desertum illum Carneadeum finem704 curent defendere; nemo est enim eorum quin bonorum705 animum putet esse iudicem eumque condocefaciat, ut ea, quae bona706 malave videantur, possit contemnere.707 [88] nam quae tibi Epicuri708 videtur, eadem erit Hieronymi et Carneadis causa et hercule omnium reliquorum. quis enim parum est contra mortem709 aut dolorem paratus? Ordiamur710 ab eo, si placet, quem mollem, quem voluptarium dicimus. quid? is tibi mortemne videtur aut711 dolorem timere, qui eum diem, quo moritur, beatum appellat712 maxumisque doloribus adfectus713 eos ipsos inventorum suorum memoria et recordatione confutat?714 nec haec sic agit, ut ex tempore quasi effuttire715 videatur.716 de morte enim ita717 sentit, ut dissoluto animante [p. 445] sensum extinctum putet, quod autem sensu careat, nihil ad nos id iudicet pertinere. item in718 dolore certa habet quae sequatur, cuius719 magnitudinem brevitate consolatur, longinquitatem levitate.720 [89] qui tandem isti grandiloqui contra haec duo, quae721 maxime angunt,722723 melius se habent quam Epicurus?724 An ad cetera, quae mala putantur, non et Epicurus725 et reliqui philosophi satis parati videntur? quis non paupertatem extimescit? neque tamen quisquam philosophorum. hic726 vero ipse quam parvo est contentus! nemo de tenui victu plura dixit. etenim, quae res pecuniae cupiditatem adferunt, ut amori, ut ambitioni, ut cotidianis sumptibus copiae suppetant, cum procul ab his omnibus rebus absit, cur pecuniam magnopere desideret vel potius cur727 curet omnino? [90] an Scythes Anacharsis728 potuit pro nihilo pecuniam ducere, nostrates philosophi facere non poterunt?729 illius epistula fertur his verbis: “Anacharsis730 Hannoni salutem. Mihi amictui est Scythicum tegimen, calciamentum solorum callum, cubile terra, pulpamentum731732 fames, lacte caseo carne vescor. quare ut ad733 quietum me licet venias. munera autem ista, quibus es734 delectatus, vel civibus tuis vel diis inmortalibus735 dona.” omnes fere philosophi omnium disciplinarum, nisi quos a recta ratione natura vitiosa detorsisset, eodem hoc animo esse potuerunt. [91] Socrates, in pompa cum magna vis auri argentique ferretur,736 “quam multa non desidero!” inquit. Xenocrates,737 cum legati ab Alexandro quinquaginta ei talenta attulissent, quae erat pecunia temporibus illis, Athenis praesertim, maxuma, abduxit legatos738 [p. 446] ad cenam in Academiam; is apposuit tantum, quod satis esset,739 nullo apparatu. cum postridie rogarent eum, cui numerari iuberet,740 “quid? vos hesterna” inquit “cenula non intellexistis741 me pecunia non egere?” quos742 cum tristioris vidisset, triginta minas accepit, ne aspernari regis liberalitatem videretur. [92] at vero Diogenes liberius, ut Cynicus, Alexandro roganti, ut diceret, si quid743 opus esset, “nunc quidem paululum” inquit “a sole.” offecerat videlicet apricanti. et hic quidem disputare744 solebat, quanto regem Persarum vita fortunaque745 superaret; sibi nihil deesse, illi nihil satis umquam fore; se eius voluptates non desiderare, quibus numquam satiari ille posset, suas eum consequi nullo modo posse. Vides,746 credo, ut Epicurus cupiditatum genera diviserit, non nimis fortasse subtiliter, utiliter tamen:747 [93] partim esse naturales et necessarias, partim748749 naturales et non necessarias, partim neutrum; necessarias satiari posse paene nihilo; divitias enim naturae esse parabiles; secundum autem genus cupiditatum nec ad750 potiendum difficile esse censet nec751 vero ad carendum; tertias,752 quod essent plane753 inanes neque necessitatem modo, sed ne754 naturam quidem attingerent, funditus eiciendas putavit.755 [94] hoc756 loco757 multa ab Epicureis758 disputantur, eaeque759 voluptates singillatim extenuantur, quarum genera non contemnunt, non760 quaerunt tamen [p. 447] copiam. nam et obscenas voluptates,761 de quibus multa ab illis habetur oratio,762 facilis communis in medio sitas esse dicunt, easque si natura requirat, non genere aut763 loco aut ordine, sed forma aetate figura metiendas764 putant, ab isque765 abstinere minime esse difficile, si aut valetudo766 aut officium aut fama postulet, omninoque genus hoc voluptatum optabile esse, si non obsit, prodesse numquam. [95] Totumque767 hoc de voluptate sic ille praecipit, ut voluptatem ipsam per se, quia voluptas sit, semper optandam et768 expetendam putet, eademque ratione dolorem ob id ipsum, quia dolor sit, semper esse fugiendum; itaque hac usurum compensatione769 sapientem, ut et770 voluptatem fugiat, si ea771 maiorem dolorem effectura sit, et dolorem suscipiat maiorem efficientem voluptatem; omniaque iucunda,772 quamquam sensu corporis iudicentur, ad animum referri tamen. [96] quocirca corpus gaudere tam diu, dum praesentem sentiret voluptatem, animum et praesentem percipere pariter cum corpore et prospicere venientem nec praeteritam praeterfluere sinere. ita perpetuas et contextas773 voluptates in sapiente fore semper, cum expectatio774 speratarum voluptatum cum775 perceptarum memoria iungeretur. [97] Atque776 his similia ad victum etiam transferuntur, extenuaturque magnificentia et sumptus epularum, quod parvo cultu natura contenta sit. etenim quis hoc non videt, desideriis omnia ista condiri?777 Darius in fuga cum aquam turbidam [p. 448] et cadaveribus inquinatam bibisset, negavit umquam se bibisse iucundius. numquam videlicet sitiens778 biberat. nec esuriens Ptolomaeus779 ederat; cui cum peragranti Aegyptum comitibus non consecutis780 cibarius in781 casa panis datus esset, nihil visum est782 illo pane iucundius.783 Socraten ferunt, cum usque ad vesperum785 contentius ambularet quaesitumque esset ex eo, quare id faceret,786 respondisse se,787 quo melius cenaret, obsonare788 ambulando famem. [98] quid? victum Lacedaemoniorum in philitiis789 nonne videmus? ubi cum tyrannus cenavisset Dionysius,790 negavit se iure illo nigro, quod cenae caput erat,791 delectatum. tum is qui illa coxerat:792 “minime mirum; condimenta enim defuerunt.” “quae tandem?” inquit ille. “labor in venatu, sudor,793 cursus ad Eurotam,794 fames, sitis. his enim rebus Lacedaemoniorum epulae795 condiuntur.” atque hoc non ex hominum more solum, sed etiam ex bestiis intellegi potest, quae, ut quicquid obiectum est, quod modo796 a natura non sit alienum, eo contentae non quaerunt amplius. [99] civitates quaedam universae more doctae parsimonia delectantur, ut de Lacedaemoniis paulo ante diximus. Persarum797 a Xenophonte victus exponitur, quos negat ad panem adhibere quicquam praeter nasturcium.798 quamquam,799 si quaedam etiam suaviora natura desideret, quam multa ex terra arboribusque gignuntur cum copia facili, tum [p. 449] suavitate praestanti!800 adde siccitatem, quae consequitur hanc continentiam in victu, adde integritatem valetudinis;801 confer sudantis ructantis refertos epulis tamquam opimos boves: [100] tum intelleges, qui voluptatem maxime sequantur, eos minime consequi, iucunditatemque victus esse in desiderio, non in satietate.802 Timotheum, clarum hominem Athenis et principem civitatis, ferunt, cum cenavisset apud Platonem eoque convivio admodum delectatus esset vidissetque803 eum postridie,804 dixisse: “vestrae quidem805 cenae non solum in praesentia, sed etiam postero die iucundae sunt.” quid quod806 ne mente quidem recte uti possumus multo cibo et potione completi? est praeclara epistula807 Platonis808 ad Dionis propinquos, in qua scriptum est his fere verbis: “quo cum venissem, vita illa beata, quae ferebatur,809 plena Italicarum Syracusiarumque810 mensarum,811 nullo modo mihi placuit, bis in die saturum fieri nec umquam pernoctare solum ceteraque, quae812 comitantur huic vitae, in qua sapiens nemo efficietur umquam, moderatus vero multo minus. quae enim natura tam mirabiliter temperari potest?” [101] quo modo igitur iucunda vita potest esse, a qua absit prudentia,813 absit moderatio?814 ex quo Sardanapalli, opulentissimi Syriae regis, error adgnoscitur,815 qui incidi816 iussit in busto:817
Haec818 habeo, quae edi, quaeque exsaturata libido[p. 450] “quid aliud” inquit Aristoteles “in bovis, non in regis sepulcro inscriberes? haec habere se mortuum dicit, quae ne vivus quidem diutius habebat quam fruebatur.” [102] Cur igitur divitiae desiderentur, aut ubi paupertas beatos esse non sinit? signis, credo, tabulis studes.820 si quis est qui his delectetur,821 nonne melius tenues homines fruuntur quam illi qui is abundant?822823 est enim earum rerum omnium in nostra824825 urbe summa in publico copia. quae qui privatim826 habent, nec827 tam multa et raro vident, cum in sua rura venerunt; quos tamen pungit aliquid, cum, illa unde habeant, recordantur. dies deficiat,828 si velim paupertatis causam defendere. aperta enim res est, et cotidie829 nos ipsa natura admonet, quam paucis, quam parvis830 rebus egeat, quam vilibus. Num831 igitur ignobilitas aut humilitas aut etiam popularis offensio sapientem beatum esse prohibebit? [103] vide ne plus commendatio in vulgus et haec, quae expetitur, gloria molestiae habeat quam voluptatis.832 leviculus sane noster Demosthenes,833 qui illo susurro delectari se dicebat aquam834 ferentis mulierculae, ut mos in Graecia est, insusurrantisque alteri: “hic est ille Demosthenes.” quid hoc levius? at835 quantus orator! sed apud alios loqui videlicet didicerat, non multum ipse secum. [104] intellegendum est igitur nec gloriam popularem ipsam per sese expetendam nec ignobilitatem extimescendam. “veni Athenas”836 inquit Democritus “neque me quisquam ibi837 adgnovit.”838 constantem hominem et gravem, [p. 451] qui glorietur839 a gloria se afuisse!840841 an tibicines ique, qui842 fidibus utuntur, suo, non multitudinis arbitrio cantus numerosque moderantur, vir sapiens multo arte maiore praeditus843 non quid844 verissimum sit,845 sed quid velit vulgus, exquiret? an quicquam stultius quam, quos singulos sicut operarios barbarosque contemnas, eos aliquid putare esse universos?846 ille vero nostras ambitiones levitatesque contemnet honoresque populi etiam ultro delatos repudiabit; nos autem eos nescimus, ante quam paenitere coepit, contemnere. est apud Heraclitum847 physicum de principe Ephesiorum Hermodoro;848 [105] universos ait Ephesios esse morte multandos, quod, cum civitate expellerent Hermodorum, ita locuti sint:849 “nemo de nobis unus excellat; sin quis extiterit, alio in loco et apud alios sit.” an hoc non ita fit omni in populo? nonne omnem exsuperantiam virtutis oderunt? quid? Aristides—malo enim Graecorum quam nostra proferre—nonne ob eam causam expulsus est patria, quod praeter modum iustus esset? quantis igitur molestiis vacant, qui nihil omnino cum populo contrahunt! quid est enim dulcius otio litterato?850 is dico litteris, quibus infinitatem rerum atque naturae et in hoc ipso mundo caelum terras maria cognoscimus.851 Contempto igitur honore, contempta etiam pecunia quid relinquitur quod extimescendum sit?852 [106] exilium, credo, quod in maxumis malis ducitur. id si propter alienam et offensam populi voluntatem malum est, [p. 452] quam sit ea contemnenda, sicut a paulo853 ante dictum est. sin abesse patria miserum est, plenae miserorum provinciae854 sunt, ex quibus admodum pauci in patriam revertuntur. [107] 'at855 multantur bonis856 exules'. quid tum? parumne multa de toleranda857 paupertate dicuntur? iam vero exilium, si rerum naturam, non ignominiam nominis quaerimus, quantum tandem a858 perpetua peregrinatione differt? in qua aetates suas philosophi nobilissimi consumpserunt,859 Xenocrates Crantor Arcesilas860 Lacydes Aristoteles Theophrastus Zeno Cleanthes Chrysippus Antipater Carneades Clitomachus Philo Antiochus Panaetius Posidonius,861 innumerabiles alii, qui semel egressi numquam domum reverterunt. “at enim862 sine863 ignominia”. an potest exilium ignominia864 adficere sapientem? de sapiente enim haec omnis865 oratio est, cui iure id866 accidere867 non possit; nam iure exulantem868 consolari non oportet. [108] postremo ad omnis casus facillima ratio est eorum,869 qui ad870 voluptatem ea referunt quae secuntur in vita, ut, quocumque haec loco suppeditetur, ibi beate queant871 vivere. itaque ad omnem rationem Teucri vox accommodari potest:
Hausit;819 at illa iacent multa et praeclara relicta.
Pa/tria est, ubicumque e/st bene.872 Socrates quidem cum rogaretur, cuiatem se esse diceret, “mundanum” inquit;873 totius enim mundi se incolam [p. 453] et civem arbitrabatur.874 quid?875 T. Albucius876 nonne animo aequissimo Athenis exul philosophabatur? cui tamen illud ipsum non accidisset, si in re p. quiescens Epicuri legibus paruisset. [109] qui enim beatior Epicurus, quod in patria vivebat, quam, quod Athenis, Metrodorus? aut877 Plato Xenocratem vincebat aut Polemo Arcesilam, quo esset beatior? quanti vero ista878 civitas aestimanda est, ex qua boni sapientesque pelluntur?879 Damaratus quidem, Tarquinii880 nostri regis pater, tyrannum Cypselum quod ferre non poterat, fugit Tarquinios881 Corintho et ibi suas fortunas constituit ac liberos procreavit. num stulte anteposuit exilii libertatem domesticae servituti? [110] Iam vero motus animi, sollicitudines aegritudinesque882883 oblivione leniuntur traductis animis ad voluptatem. non sine causa igitur Epicurus ausus est dicere semper in pluribus bonis esse sapientem, quia semper sit in voluptatibus. ex quo effici putat ille, quod quaerimus, ut sapiens semper beatus sit. [111] 'etiamne, si sensibus carebit oculorum, si aurium?'884 etiam; nam ista ipsa contemnit. primum enim horribilis ista caecitas quibus tandem caret voluptatibus? cum quidam etiam disputent885 ceteras voluptates in ipsis habitare sensibus, quae autem aspectu percipiantur, ea non versari886 in oculorum ulla iucunditate,887 ut ea, quae gustemus888 olfaciamus tractemus audiamus, in ea ipsa, ubi sentimus, parte versentur. in oculis tale nil889 fit; animus accipit, quae videmus. animo autem multis modis variisque [p. 454] delectari890 licet, etiamsi non adhibeatur aspectus. loquor enim de docto homine et erudito, cui vivere est cogitare. sapientis autem cogitatio non ferme ad investigandum adhibet oculos advocatos. [112] etenim891 si nox non adimit vitam beatam, cur dies nocti similis adimat?892 nam illud Antipatri Cyrenaici est quidem893 paulo obscenius, sed894 non absurda sententia est; cuius caecitatem cum mulierculae lamentarentur, “quid agitis?” inquit, “an vobis nulla895 videtur voluptas esse nocturna?” Appium quidem veterem illum, qui caecus annos multos896 fuit, et ex magistratibus et ex rebus gestis intellegimus in illo suo casu897 nec privato nec publico muneri defuisse. C. Drusi898899 domum compleri a consultoribus solitam accepimus; cum, quorum res esset, sua ipsi non videbant, caecum adhibebant ducem.900 pueris nobis Cn. Aufidius901 praetorius et in senatu sententiam dicebat nec amicis deliberantibus deerat et Graecam scribebat historiam et videbat in litteris. [113] Diodotus Stoicus caecus multos annos nostrae domi902 vixit. is vero, quod credibile vix esset,903 cum in philosophia multo etiam magis assidue904 quam antea versaretur et cum fidibus Pythagoreorum more uteretur cumque ei libri noctes et dies legerentur, quibus in studiis oculis non egebat, tum, quod sine oculis fieri posse vix videtur, geometriae munus tuebatur verbis praecipiens discentibus, unde quo quamque lineam scriberent.905 Asclepiadem906 ferunt, non ignobilem Eretricum907 philosophum,908 cum [p. 455] quidam quaereret,909 quid ei caecitas attulisset,910 respondisse,911 puero ut uno esset comitatior. ut enim vel summa paupertas tolerabilis912 sit, si liceat quod quibusdam Graecis913 cotidie,914 sic caecitas ferri facile possit, si non desint915 subsidia valetudinum.916 [114] Democritus917 luminibus amissis alba scilicet discernere et atra non poterat, at vero bona mala, aequa918 iniqua, honesta turpia, utilia inutilia, magna parva poterat, et sine919 varietate colorum licebat vivere beate, sine notione rerum non licebat. atque hic vir impediri etiam animi aciem aspectu920 oculorum arbitrabatur, et cum alii921 saepe, quod ante pedes esset,922923 non viderent, ille924925 in926 infinitatem omnem peregrinabatur, ut nulla in extremitate consisteret. traditum927 est etiam Homerum caecum fuisse; at eius picturam, non poësin videmus: quae regio, quae ora,928 qui locus Graeciae,929 quae species formaque pugnae,930 quae acies, quod remigium, qui motus hominum, qui ferarum non ita expictus est, ut, quae ipse non viderit, nos ut videremus, effecerit?931 quid ergo? aut Homero932 delectationem animi ac933 voluptatem aut934 cuiquam docto defuisse umquam arbitramur?935 [115] aut, ni ita se res haberet, Anaxagoras aut hic ipse Democritus agros et patrimonia sua reliquissent,936 huic discendi937 quaerendique divinae938 delectationi toto se animo dedissent? itaque augurem Tiresiam, quem sapientem fingunt poëtae, numquam inducunt deplorantem [p. 456] caecitatem suam; at vero Polyphemum Homerus cum inmanem ferumque finxisset,939 cum ariete etiam conloquentem facit eiusque laudare fortunas, quod, qua940 vellet, ingredi posset et, quae941 vellet, attingere.942 recte hic quidem; nihilo enim erat ipse Cyclops quam aries ille prudentior.943 [116] In surditate vero quidnam est mali? erat surdaster944 M. Crassus,945946 sed aliud molestius, quod male audiebat, etiamsi, ut mihi videbatur, iniuria. Epicurei947 nostri Graece fere nesciunt nec Graeci Latine. ergo hi948 in illorum et illi in horum sermone surdi, omnesque item949 nos in is950 linguis quas non intellegimus, quae sunt innumerabiles, surdi profecto sumus. “at951 vocem citharoedi952 non audiunt”.953 ne954 stridorem quidem serrae,955 tum cum acuitur, aut grunditum,956 cum iugulatur, suis957 nec, cum quiescere volunt, fremitum murmurantis maris; et si cantus eos forte delectant, primum cogitare debent, ante quam hi sint inventi, multos beate vixisse sapientes, deinde multo maiorem percipi posse legendis his quam audiendis voluptatem. [117] tum, ut958 paulo ante caecos ad aurium traducebamus voluptatem, sic licet959 surdos ad oculorum. etenim, qui960 secum loqui poterit, sermonem alterius non requiret.961 Congerantur962963 in unum omnia, ut idem oculis et auribus captus sit, prematur etiam doloribus acerrumis corporis. qui primum per se ipsi plerumque conficiunt964 [p. 457] hominem; sin forte longinquitate producti vehementius tamen torquent, quam ut causa sit cur ferantur, quid est tandem, dii boni, quod laboremus? portus enim praesto est, quoniam mors †ibidem est, aeternum965 nihil sentiendi receptaculum. Theodorus966 Lysimacho mortem minitanti “magnum vero” inquit “effecisti, [118] si cantharidis967 vim consecutus es”, Paulus Persi968 deprecanti, ne in triumpho duceretur, “in tua id quidem potestate est.” multa primo die,969 cum de ipsa morte quaereremus, non pauca etiam postero, cum ageretur de dolore, sunt dicta de morte, quae qui recordetur, haud970 sane periculum est ne non mortem aut optandam aut certe971 non timendam putet. mihi quidem in vita servanda videtur illa lex, quae in Graecorum conviviis optinetur:972 “aut bibat” inquit “aut abeat.”973 et recte. aut enim fruatur aliquis pariter cum aliis voluptate potandi aut, ne sobrius in violentiam974 vinolentorum incidat, ante discedat.975 sic iniurias fortunae, quas ferre nequeas, defugiendo relinquas. Haec eadem, quae Epicurus, totidem verbis dicit Hieronymus. [119] Quodsi is philosophis,976 quorum ea sententia est, ut virtus per se ipsa nihil valeat, omneque,977 quod honestum [p. 458] nos et laudabile esse dicamus,978 id illi cassum979 quiddam et inani980 vocis sono decoratum esse dicant,— si i981 tamen semper beatum censent esse sapientem, quid tandem a Socrate et Platone profectis982 philosophis faciendum videtur?983 quorum alii tantam praestantiam in bonis animi esse dicunt, ut ab is984 corporis et externa obruantur,985986 alii autem haec ne987 bona quidem ducunt, in animo reponunt omnia.988 [120] quorum controversiam solebat tamquam honorarius arbiter iudicare Carneades. nam cum, quaecumque989 bona Peripateticis, eadem Stoicis commoda viderentur neque tamen Peripatetici plus tribuerent divitiis bonae valetudini ceteris rebus generis eiusdem quam Stoici, cum ea re, non verbis ponderarentur, causam esse dissidendi990 negabat. quare hunc locum ceterarum disciplinarum philosophi quem ad modum optinere possint, ipsi viderint; mihi tamen gratum est, quod de sapientium991 perpetua992 bene993 vivendi facultate dignum quiddam994 philosophorum voce profitentur. [121] Sed quoniam mane est eundum, has quinque dierum disputationes memoria comprehendamus.995 equidem me etiam conscripturum arbitror—ubi enim melius uti996 possumus hoc, cuicuimodi997 est, otio?—, ad Brutumque nostrum hos libros alteros quinque998 mittemus, a quo non modo inpulsi sumus ad philosophiae999 [p. 459] scriptiones,1000 verum etiam lacessiti. in quo quantum ceteris profuturi simus,1001 non facile dixerim,1002 nostris quidem acerbissimis doloribus variisque et undique circumfusis molestiis alia nulla potuit inveniri levatio.10031004 [p. 460]
